Patrimonio xeolóxico

Contexto

Investigadoras responsables da actividade

• Teresa Rivas Brea
• Elena Alonso Prieto

O patrimonio xeolóxico está formado por elementos xeolóxicos cuxa singularidade esperta o interese científico e didáctico. Forma parte do patrimonio natural e inclúe formas, elementos e/ou estruturas orixinadas por calquera proceso xeolóxico que se describen baixo as variadas disciplinas da xeoloxía: xeomorfoloxía, estratigrafía, tectónica, petroloxía, mineraloxía, paleontoloxía, hidroxeoloxía, xeoloxía ambiental etc.

O coñecemento da singularidade xeolóxica dunha zona permítelle á sociedade coñecer de maneira directa unha parte da historia e da evolución do planeta. Pero, ademais, este coñecemento forma parte do patrimonio cultural das sociedades, xa que a contorna onde habitamos, a relación que establecemos co territorio e coa paisaxe e o acceso aos recursos para a nosa supervivencia están moi influídas pola xeoloxía local (figura 1). Por iso é importante o estudo das singularidades xeolóxicas dun lugar e da súa vinculación coa cultura, a natureza e o tecido socioeconómico, xa que, ademais de contribuír ao coñecemento da historia do noso planeta, se reforza a identidade cultural das persoas e dos pobos que habitan esa zona. O patrimonio xeolóxico pode constituír tamén un importante recurso para o desenvolvemento sustentable no medio rural a través da creación de xeoparques e xeositios que fomentan un turismo responsable e sustentable, e impulsan a divulgación do patrimonio xeolóxico nun contexto de unión entre coñecemento científico e sociedade.

O patrimonio xeolóxico consta dunha parte material, é dicir, os elementos que o integran, e unha parte inmaterial, que se corresponde co valor que posúen eses elementos e que nos axudará a saber que podemos facer con eles, cal vai ser a prioridade na súa xestión e como podemos actuar para conservalos. Polo tanto, o estudo do patrimonio xeolóxico dunha zona consta de dúas fases (figura 2): 1) fase de inventario dos elementos de interese e 2) fase de valoración.

• 1. Fase de inventario dos lugares de interese xeolóxico

A fase de inventario consiste na clasificación e na documentación de todos e cada un dos posibles elementos de interese xeolóxico da zona. Os lugares de interese xeolóxico poden clasificarse en diferentes categorías: de tipo estratigráfico (típicos de áreas de rochas sedimentarias estratificadas), de tipo estrutural (en áreas metamórficas, nas que podemos atopar dobras ou fallas), de tipo petrográfico ou mineralóxico (no caso de que existan na zona rochas ou minerais singulares, pouco frecuentes, ou que posúan moito valor ornamental), de tipo xeomorfolóxico (volcáns, glaciares, formas de sedimentación eólica, praias, dunas…), de tipo hidroxeolóxico (definidos pola acción das augas superficiais ou subterráneas, por exemplo, termalismo), de tipo paleontolóxico (rochas con fósiles), de tipo edafolóxico (que dean lugar a chans ou horizontes edáficos singulares), de tipo xeomorfolóxico (por exemplo, as diferentes formas de disxunción ou afloramento das rochas ígneas poden xerar paisaxes moi singulares, figura 3) e de tipo mineiro.

Cada un dos elementos, unha vez identificado, descríbese e documéntase utilizando diferentes fontes: a observación, descrición e medida en campo, fontes históricas, entrevistas con xente do lugar, cartografía xeolóxica, cartografía mineira, cartografía metalúrxica…

•   2. Fase de valoración dos lugares de interese xeolóxico

A segunda fase é darlle un valor a ese elemento de interese xeolóxico; aínda que podemos atopar diferentes metodoloxías na bibliografía, todas teñen en común que miden propiedades intrínsecas e obxectivas (deixan fóra as opinións e só valoran aspectos obxectivos) de tres tipos: 1) o valor científico, é dicir, o grao en que o elemento xeolóxico achega información sobre a xeoloxía rexional (orixinalidade, relevancia, rareza) e como se asocia con outros elementos do medio, como a natureza, a paisaxe e o patrimonio arqueolóxico (figura 4), histórico-artístico, etnográfico (figura 5) e arquitectónico; 2) a potencialidade do uso, é dicir, ata que punto ese elemento xeolóxico está integrado na identidade da poboación do lugar: grao de coñecemento dese sitio por parte da xente, grao de investigación, relación do elemento con algunha expresión socioeconómica ou cultural do lugar, proximidade á poboación, visibilidade, accesibilidade, interese didáctico (figura 6)…; e 3) risco de deterioración. Neste terceiro punto valórase o impacto que algúns aspectos provocan no elemento xeolóxico: o uso actual do chan (agrícola, gandeiro, mineiro, urbano, vertedoiros…), o tipo de explotación industrial e económica do lugar, se existe risco de espolio, o efecto do cambio climático (ascenso do nivel do mar, temperatura da auga do mar) e outros riscos non antrópicos; por exemplo, os fenómenos xeodinámicos externos e internos, a flora e a fauna.

Proposta de protección e explotación

Unha vez identificado o elemento, documentado e valorado, pásase á última fase do proceso, que é a proposta de protección do recurso xeolóxico e do tipo de explotación sustentable deste. É importante sinalar que o éxito das medidas de conservación ou de explotación depende do ben que se realizou a catalogación e a valoración dos elementos xeolóxicos. Os usos finais máis estendidos e de maior aplicación son os turísticos, recreativos, científicos e didácticos; a posta en marcha destes usos debe realizarse con apoio institucional e sempre contando coas asociacións locais e, especialmente, o ámbito educativo e científico.

Séguenos nas Redes!